De laatste tijd kan je merken dat ik wat meer kranten lees. Ik heb al meerdere artikelen geschreven—zowel Nederlands als Engels—over kwesties van dit moment. Zoals eentje over de verhoging op BTW of over de USA Elections 2024.
En vrijwel elke keer is mijn conclusie hetzelfde: alles is een systeem, maar iedereen weigert te denken in systemen.
Toen ik laatst opnieuw een discussie had over fatbikes en helmplicht op fietsen, zag ik niets anders dan het zoveelste bewijs hiervan. En daarom lees je nu dit artikel.
Het probleem is waarschijnlijk bekend. Sinds een aantal jaar zijn fatbikes een ding. Fietsen waarbij je eigenlijk alleen trapt voor de vorm, en het ding gaat vanzelf drie keer zo hard als een gemiddelde fietser. Ik weet niet wie de ouders zijn die deze dingen kopen voor hun kinderen, ik weet niet waar ze het geld vandaan halen, maar dat is allemaal niet belangrijk.
Omdat je zoveel harder gaat, onstaan meer en veel ernstigere ongelukken. En in een voorspelbare vertoning van symptoombestrijding stelde men dus de vraag: “Zouden we niet een helm verplicht moeten maken op alle soorten fietsen?”
Dit lijkt best logisch. Daarom gaan veel mensen hier schoorvoetend in mee. Want ja, elektrische fietsen kunnen ook best hard. Waarom fatbikes een helm verplichten, maar elektrische fietsen niet? En ja, als je dan dáár een helm verplicht, waarom niet alle fietsers?
Sommige reguliere fietsers gaan ook snoeihard. Helmplicht hebben ze in andere landen ook. En bescherming voor je hoofd is altijd beter dan géén bescherming voor je hoofd, toch?
Zoals altijd denk ik niet dat de wereld eindigt als een helmplicht komt. Prima, als het echt moet, doen we allemaal zo’n helm op.
Ik denk wel dat het weinig oplost en in het algeheel de moeite niet waard is.
De gedachte is duidelijk hier: “Er zijn ernstige ongelukken op fietsen > een helm beschermt je hoofd bij zo’n ongeluk > dus verplicht helmen.”
Dit is een enorm directe gedachte. Eentje die focust op maar één factor in een complex systeem, en ook een beetje sjoemelt met data om hierop uit te komen.
Om daadwerkelijk iets te bereiken moet men kijken naar het hele systeem en hoe statistiek wél werkt.
Poeh. Waar te beginnen?
Statistiek heeft altijd context
In de krant werd natuurlijk gedaan aan hoor en wederhoor. Ze spraken iemand die fatbikes verkocht en legden de statistieken voor. Zo’n X% van de ongelukken beslaat nu een jongere op een fatbike. Hun antwoord? “Nou, dat klinkt eigenlijk gewoon marktconform. Precies X% van alle fietsers heeft een fatbike!”
Enerzijds hebben ze een punt.
Als, stel, 10% van alle fietsers een fatbike heeft, en 10% van alle fietsongelukken zijn met een fatbike … dan klinkt dat hartstikke gemiddeld, toch? Die personen hebben geen extra kans op ongelukken. Dit is hartstikke normaal.
Sommige statistieken spreken zelfs in het voordeel van fatbikes. Het percentage ongelukken zit soms onder het percentage fietsers dat er eentje heeft. (Denk aan: 5% van de ongelukken betreft een fatbike, terwijl 10% van de fietsers er eentje heeft!)
Dus ja, het feit dat X% van fietsongelukken een fatbike betreft, betekent op zichzelf helemaal niks. Het gaat om de context. Wat zou je verwachten als het compleet willekeurig is? Wat is het vergeleken met andere soorten fietsen? Wat zijn andere factoren die meespelen?
Maar wat deze woordvoerder hier slinks doet, natuurlijk, is andere statistieken negeren. Namelijk de hevigheid van de ongelukken. (Evenals factoren zoals “maar die ongelukken zouden er niet zijn als niemand een fatbike had”, maar dat terzijde.)
De hoeveelheid ongelukken met serieuze verwondingen en blijvende trauma is vele malen hoger bij fatbikes. En dat is natuurlijk niet verrassend. Je gaat veel harder. Zo’n ding wordt vooral gebruikt door jonge kinderen die denken dat ze onschendbaar zijn, maar in werkelijkheid dus het meest fragiel van allemaal.
Iedereen die een fatbike heeft zal alle smoesjes verzinnen waarom het niet gevaarlijk is. Of waarom zij “wél oppassen”. Maar als je de statistieken bekijkt, in de juiste context, wijzen ze duidelijk een probleem aan. Het is dus niet overhaast of paniekerig dat veel artsen hierover de noodklok luiden.
Ik heb geen enkel persoonlijk belang in deze discussie. Ik heb geen fatbike of ebike, ga er ook nooit een hebben, en ik heb eerlijk gezegd weinig last hiervan.
Maar dan komt de tweede vraag: is een helmplicht een oplossing?
Veiligheid heeft vele kanten
Hier zien we de tweede reden waarom je niet zo direct kunt denken. Waarom je meer moet meenemen dan “helm is extra veiligheid, dus helm lost het op”.
De meeste verkeersongelukken, zoals je misschien wel weet, komt doordat meerdere mensen op elkaar botsen. De vele volwassenen die in de auto op hun mobiel kijken zijn vele malen gevaarlijker dan iemand die net wat te hard fietst. Veel ongelukken komen door iemand die plots uitwijkt of reageert op iets, wat een kettingreactie veroorzaakt. Je zou zelfs kunnen opperen dat een fatbike je minder wendbaar maakt, dus je bent voorspelbaarder in waar je naartoe gaat.
Ik ben meerdere keren aangereden, waarvan één keer serieus. Wat was het probleem? Nou, een onveilige verkeerssituatie vanwege een belabberd aangelegd kruispunt. Zowel ik als de vrachtwagen hadden een normale snelheid en hielden ons aan de verkeersregels. Een helm had me ook niet geholpen in deze situatie. Ik heb er een chronische blessure aan overgehouden, maar niks aan mijn hoofd.
Die andere keren was het, voor zover ik weet, een ongeduldige/chagrijnige autobestuurder en eentje die op diens mobiel zat. Het was geen erge aanrijding puur omdat ik het in de gaten had en snel wegfietste terwijl zij blind doorreden. De achterkant of voorkant van mijn fiets kreeg een klap of viel uit elkaar, maar dat was het. (En je kan opnieuw opperen dat je op een fatbike/ebike sneller kan weggaan van een onveilige situatie …)
In plaats van symptoombestrijding—“ja als je dan wordt aangereden, heb je tenminste een helm op!”—zou ik alles inzetten op ongelukken voorkomen. Daar zou het geld naartoe moeten. Daar zouden mensen over moeten praten.
Deze week nog kwam er het treurige bericht dat een 16-jarig meisje was aangereden op een druk kruispunt in Eindhoven. Iedereen wist meteen welk kruispunt. Het is zo eentje waarbij alles samenkomt, en waar vooruit en afslaan tegelijkertijd groen hebben. Dat meisje was dertig meter meegesleurd door een vrachtwagen. Op dit soort momenten besef ik hoe ontieglijk veel geluk ik heb gehad bij mijn aanrijding, waarbij de vrachtwagen net langs me ging en ik alleen over de kop duikelde richting het voetpad.
We hebben de oplossingen! We weten hoe verkeerssituaties veiliger kunnen. We weten ook hoe we mensen automatisch kunnen laten afremmen, zoals met drempels of meer paaltjes/bomen langs de weg. Zet alsjeblieft daar je energie in.
Als je een helm verplicht, weet ik zeker dat sommige niet of minder vaak de fiets nemen. Dat betekent meer autoverkeer (en misschien een beetje meer voetverkeer). Dat zorgt slechts voor méér en heftigere ongelukken.
En dat is niet eens uit onwil. Het betekent dat je zo’n ding moet kopen, dat je al je gewoontes moet omzetten, dat je hem moet pakken terwijl je haast hebt. Ik ken mezelf en mijn chaotische hoofd. Ik héb een helm vanwege mijn wielrenverleden. Maar ik zou hem alsnog 50% van de tijd vergeten, en de rest van de tijd denken “nah, laat dat fietsen dan maar zitten”.
Het is deels een kwestie van prioriteiten. Op de lange lijst van dingen die het verkeer veiliger kunnen maken, staat een helm voor alle fietsers (of alleen diegene met een fatbike/ebike) nogal ver onderaan. In een zeer onwaarschijnlijke situatie, heb je een hele kleine kans, om heel misschien iets minder hoofdletsel te hebben. De meeste van de fatbike slachtoffers hebben gebroken benen of geknakte ruggen.
Waarom dan niet meteen een volledig body armor verplicht stellen? Voor iedereen die het verkeer in gaat? Je weet maar nooit wanneer een of andere idioot op je inrijdt!
Als ik het zo zeg, reageer je waarschijnlijk met “ja nou maak je het belachelijk, dat zou te ver gaan”. Maar dat is het hele punt. De reden dat je dat zegt is omdat zo’n maatregel ver onderaan de prioriteitenlijst zou staan, niet omdat het geen extra veiligheid zou geven. Dus, overduidelijk, is puur effectiviteit van een specifieke maatregel niet het enige dat van belang is bij elke situatie. De kosten daarvan, de effectiviteit, of er betere alternatieven zijn, dat speelt altijd mee.
Naast prioriteiten is het ook deels een kwestie van systeemdenken dat we nodig hebben, niet symptoombestrijding. Bijvoorbeeld, weet je wat een ongelofelijk goede manier is om te voorkomen dat je zwaargewond raakt? Gezonder zijn. Sterker zijn. Fitter zijn. Als je goed fit bent, ben je scherper en komt minder snel terecht in een ongeluk. En als het dan gebeurt, kan je lichaam beter tegen de klap.
Je kunt fitte mensen altijd herkennen aan hoe ze vallen. Ik vind dit zo grappig, ook al is het niet altijd grappig. Mensen die weinig sporten of hun lichaam gebruiken, die vallen vervelend en ongemakkelijk. Die kunnen zich niet opvangen. Die vallen op hun polsen, die beschermen hun gezicht niet, die verliezen een tand ofzo.
Mensen die sporten en fit zijn, die rollen gewoon op hun rug en staan weer op. Ik ben zo ontieglijk vaak onderuit gegaan in al die jaren. Tijdens het voetballen, hardlopen, tennissen, fietsen, noem het maar op. Maar ik rol over mijn rug en ik sta weer op, terwijl andere mensen iets zouden breken. En nee, ik ben dus geen superheld, verre van—ik zie dit bij iedereen die goed sport.
Of, weet je wat een manier is om jongeren minder hard te laten racen op die dingen? Als ouders ze niet kopen, dat is één. En als we niet een cultuur stimuleren waarin kinderen zo worden opgehokt de hele dag dat ze het gevoel hebben rebels te moeten zijn daarbuiten.
Zoals je misschien verwacht, was ik een erg gematigd en rustig kind. Eentje die probeerde intelligent en volwassen te handelen, eentje die braaf z’n best deed. Maar ook ik heb allerlei domme dingen gedaan puur uit frustratie dat ik de hele dag vastzat op school, en ik kon niks, en ik mocht niks, en mijn puberlichaam wilde bewegen en dingen doen, dus je gaat maar domme shit proberen.
Als je een helm verplicht, denken mensen nog meer dat ze onschendbaar zijn en gaan zich nog roekelozer gedragen. Als je het systeem aanpakt, en zorgt dat mensen scherper zijn, fitter, hun aandacht op het verkeer, veilige situaties vanuit de gemeente, en geen reden om stoer te willen doen, dan kan je daadwerkelijk iets bereiken.
En dan blijft, in mijn ogen, nog maar één tegenargument over.
Maar, maar, andere landen doen het toch ook?
Ja! En andere landen zijn niet Nederland!
Mensen beseffen niet hoe uniek het is dat wij een ongelofelijk goede infrastructuur hebben voor fietsen (en lopen). Wij hebben gespecialiseerde fietspaden en fietsroutes door het hele land. Zelfs het meest afgelegen dorpje kan je goed bereiken met een paar uur fietsen.
Andere landen hebben nauwelijks een fietspad of een voetpad. In Amerika is vrijwel alles een rechte strook asfalt, en je zoekt het maar uit.
Dit is niet alleen uniek, mooi, cultureel, noem het maar op. Het is ongelofelijk goed voor onze gezondheid en onze samenleving. Wij gaan makkelijker uit huis, krijgen meer beweging, hebben een drukker straatbeeld, noem het maar op.
Onderzoeken wijzen bijvoorbeeld uit dat een straat veel veiliger is als er veel mensen over lopen of fietsen, of als veel mensen erop “uitkijken” (vanuit hun huis). Weer zo’n voorbeeld van systeemdenken dat wél iets bereikt. Door simpelweg je steden te bouwen zodat er vrijwel altijd mensen op straat zijn, lopend of fietsend, verlaag je criminaliteit en verhoog je sociale contacten.
In andere woorden, het laatste dat er moet gebeuren is mensen ontmoedigen die fiets te pakken. En ik ben dus bang dat een helmplicht dat zou doen.
Tegelijkertijd is het aantal fietsers en fietstochten hier gigantisch veel hoger dan in andere landen. In Duitsland nemen mensen soms wel eens de fiets. Hier neemt iedereen altijd de fiets.
Ik heb wel eens filmpjes gezien van iemand die uit Amerika of Canada hier is komen wonen. En die zijn altijd stomverbaasd hoe wij met zoveel fietsers op een fietspad zitten—en hoe we tegelijkertijd behendig genoeg zijn om niet tegen elkaar te botsen en allemaal langs elkaar te gaan.
Dit is, wederom, een voorbeeld van te direct denken. Van één dingetje pakken en dan doen alsof dat het enige is dat telt. Je kan niet zeggen “maar land X doet dit ook (niet)”, want land X is een compleet ander land. Het moment dat je België inrijdt wordt ook altijd pijnlijk duidelijk, omdat er plots nauwelijks verlichting langs de snelwegen is en het asfalt ook niet geweldig onderhouden. Maar omdat zij het doen, moeten we dat dan ook automatisch als blauwdruk gebruiken voor onze eigen wegen? ;)
Of vergelijk het met onze treinen. Elke keer als er vertraging is, of de treinen rijden niet vanwege pietluttige bladeren op het spoor, dan gaat er een diepe zucht door Nederland. Iedereen wijst naar plaatjes van treinen in andere landen die dwars door een berg sneeuw ploegen. Kijk dan! Zij kunnen het wel! Zij rijden gewoon op tijd, zelfs al is er een sneeuwstorm en een vulkaanuitbarsting!
Ja! Maar dat andere land is niet Nederland!
Ons treinenstelsel is duizendmaal ingewikkelder dan dat ene spoor dat tussen A en B loopt in Noorwegen ofzo. We hebben weinig grond, veel treinen, en dus moet er nauwlettend worden geschakeld en geprogrammeerd. Er is vrijwel nooit sprake van één rechtlijnig spoor met één trein bij ons. Alle treinen delen dezelfde wirwar van schakelingen en tweesprongen en weet ik veel wat. En ja, ik mag dit zeggen, want ik heb voor mijn studie wiskunde een project gedaan over treinsporen en programmering op basis van echte data! Ha!
Kijk, ik ben het eens dat de NS soms een grote grap is. Maar het is absoluut te verklaren dat niet alles perfect loopt. Het feit dat het in andere landen wél lukt zegt in principe niks, want hun hele spoor is anders.
Dat alles om te zeggen: sommige landen hebben inderdaad een helmplicht, en dat betekent niks. Misschien is het daar ook ruk, dat weten de meesten niet eens. Misschien werkt het daar goed, maar vooral omdat het enige handjevol fietsers wielrenners zijn.
Conclusie
Kijk, dit artikel ging over een helmplicht.
Ik heb niks tegen helmen an sich. Dit is niet een betoog om te zeggen dat helmen niks doen (ze beschermen je echt wel) of dat je ze niet moet opdoen (we leven in een vrij land).
Het is een voorbeeld van hoe zoiets compleet de verkeerde gedachte is. Hoe het weinig oplost, veel erger maakt, en de tijd en energie in de verkeerde dingen stopt. Wie wil kan een helm opdoen. Verplicht het niet. Verplichting is een laatste redmiddel nadat je alle betere ideeën hebt geprobeerd. En, zoals mijn stuk aangeeft, hebben we die nog láng niet geprobeerd.
Natuurlijk wil ik minder kinderen met serieus letsel. Maar de oplossingen daarvoor liggen toch echt ergens anders. Koop niet zo’n ding voor je kind. Maak verkeerssituaties veiliger volgens bewezen methodes. Zorg dat je een alerte en fitte samenleving hebt.
Natuurlijk wil ik veilig zijn in het verkeer. Maar, persoonlijk gezien, weegt het minuscule eventuele voordeel van altijd een helm dragen niet op tegen alle nadelen. Dat is het risico van het leven, en een kwestie van prioriteiten. Het gevoel dat ik altijd ergens naartoe kan fietsen, dat ik “zomaar” op een fiets kan stappen, het vrije gevoel van lekker hard gaan, of juist niet en genieten van een zomerzon met wind in de haren … is mij eigenlijk best wat waard.
Er zijn ideeën over een helmplicht puur voor fatbikes, of puur voor fietsen die harder dan een bepaalde snelheid kunnen. Het is niet het einde van de wereld. Het is wel nogal moeilijk te controleren en dus de verkeerde denkrichting.
Alles is een systeem. Statistieken betekenen dus niks zonder de context van het systeem. Eén factor aanpassen bereikt meestal niks of zelfs het tegenovergestelde; je bekijkt alles tegelijk en draait tegelijkertijd aan de meest cruciale knoppen.
Tot zover mijn gedachten over deze hele discussie.
Jullie mogen me allemaal uitlachen als ik over een maand in het ziekenhuis lig met een serieuze hersenschudding omdat een lul op een fatbike mij heeft aangereden.
Tiamo