Eén van de grote problemen bij het schrijven van verhalen is informatie geven. Je hebt altijd dingen die je publiek nou eenmaal moet weten. Denk aan feitjes over het verleden van je hoofdpersoon of de motivatie van je grote slechterik. Maar als je ze letterlijk vertelt, dan wordt je verhaal saai en voorspelbaar. Dan had je net zo goed een schoolboek kunnen schrijven of een encyclopedie mee kunnen geven bij je boek.
Je wilt de uitleg op een natuurlijke manier verweven met het verhaal. Zo naadloos dat de lezer niet eens weet hoeveel informatie je wel niet op hen afvuurt.
Hoe doe je dat? De meeste boeken gebruiken een van de volgende technieken.
- Je laat de informatie zien. (Maar dit is niet altijd mogelijk en kost veel ruimte.)
- Je geeft de informatie tijdens goede dialoog. (Zo kan je efficiënt zijn: de dialoog laat meer zien van iemands karakter én geeft informatie.)
- Je hakt de informatie in stukjes en geeft alleen piepkleine stukjes per keer, over tijd.
Oké, prima. Maar wat als dit te voorspelbaar is? Of wat als dit niet kan omdat je niet genoeg tijd hebt om de informatie in piepkleine stukjes te geven?
Daarvoor ontdekte ik de laatste tijd een vierde techniek: de voor-uitleg. (Ik noemde het de “pre-explanation” in mijn notities.)
Sinds ik hier bewust op ging letten, vond ik hem terug in allerlei films en boeken. Hij is vooral nuttig als het gaat om uitleg van karakter motivaties. Waarom deed de slechterik dit? Waarom besloot de hoofdpersoon de relatie te verbreken? Waarom koos zij ervoor om niet te helpen?
Veel films leggen dit soort motivaties uit direct nadat de keuze is gemaakt. Denk aan de welbekende “villain monologue”: zodra de slechterik denkt te hebben gewonnen, steekt hij een paginalange monoloog af waarin hij haarfijn uitlegt wat diens motivatie was.
Saai, voorspelbaar, en overweldigend.
Dus wat is de voor-uitleg? Nou, ja, je legt de motivatie uit (ver) voordat de keuze wordt gemaakt.
Dit klinkt misschien vrij overduidelijk. Een monoloog voor of na de keuze … wat is het verschil? De slechterik uitleggen aan het begin of het einde van de film … maakt het iets uit?
Daarom is er nog een tweede stap: je brengt deze uitleg in een totaal andere context, zodat het publiek geen argwaan krijgt op dat moment.
Dus nee, een voor-uitleg betekent niet dat de slechterik tien minuten voordat hij de hoofdpersoon gevangenneemt zijn hele plan uitlegt. Dat klinkt nóg dommer!
Het betekent dat je een andere scene hebt in je film, met een hele andere context of insteek, die precies de motivatie van de slechterik benoemt. Misschien zijn het totaal andere personages die over iets anders praten. Misschien doet de slechterik mee, maar is diegene nog niet onthuld, en praat dus mee in een andere rol.
Een voorbeeld: Mission Impossible
Onlangs besloot ik (eindelijk) alle Mission Impossible films te kijken. (Want ik had er maar één gezien, en die vond ik goed, maar ik bleef met nogal wat vragen achter omdat ik andere delen niet had gezien. En toen kwam die nieuwe uit, met hele goede recensies, dus tja.)
Zij gebruiken deze techniek twee keer (eerste film en zesde film). Dus, eh, spoilers!
In de eerste film is er geen “villain monologue”. Zodra de slechterik bekend wordt, in de climax, is er geen lang gesprek waarin diegene zijn motivaties of geheimen blootlegt.
Nee, dat gebeurt in een eerdere scene. Terwijl de slechterik nog niet wordt verdacht (hij was vroeger de missieleider van de hoofdpersonen), probeert hij een ander verdacht te maken. Hij legt uit waarom het die andere persoon is (de hoofdbaas van de spionnenorganisatie).
Maar de redenen die hij geeft … zijn natuurlijk zijn eigen redenen. Hij noemt dat die ander al oud wordt, een slecht salaris krijgt, vastzit in een onbevredigend huwelijk, etcetera. (Dit werkt dubbel zo goed omdat deze personages natuurlijk erg op elkaar lijken. Ongeveer zelfde leeftijd, zelfde functie als leider, etcetera.)
In de zesde film gebeurt ongeveer hetzelfde. We zien hoe Walker probeert om Ethan (de hoofdpersoon van de hele MI franchise) verdacht te maken bij zijn eigen missieleider. Hij noemt dingen als …
- “Ethan is decennia lang opzij geschoven door de organisatie als het even moeilijk werd”
- “Als je al die jaren maar missies en opdrachten uitvoert, ga je op een gegeven moment vragen stellen wie de opdrachten geeft en of dat wel het juiste is om te doen”
- “Geen wonder dat je dan op een gegeven moment breekt en maar overstapt naar de andere kant.”
Het lijkt alsof hij een gepassioneerde speech maakt met goede argumenten voor waarom Ethan zou zijn overgestapt naar de vijand. In feite legt hij precies uit wat zijn eigen motivatie is voor stiekem overstappen naar de vijand.
Deze scene gebeurt behoorlijk vroeg in de film. De onthulling dat Walker de “slechterik” is komt natuurlijk pas veel later. Maar als het gebeurt, dan valt die speech van eerder ineens op de juiste plek, en hoeft er dus niks meer uitgelegd.
Oftewel: de voor-uitleg.
Een verzonnen voorbeeld
Rond het begin van de film praten twee jongens met elkaar op de middelbare school. Het gaat over liefde, relaties, leuke meiden. Ze hebben een gesprek zoals hieronder, terwijl ze elkaar plagen en met propjes gooien. (Of iets dat de context neerzet als luchtig.)
- A: “Man ik zou iemand vermoorden om Bella als mijn vriendin te krijgen.”
- B: “Serieus? Je bent zo hopeloos?”
- A: “Liefde is toch alles dat telt?”
- B: “Moet je jezelf horen man.”
- A: “Geef geen fuck om cijfers, diploma, geld, wat dan ook. Wat moet ik ermee? Ik wil Bella, whatever it takes.”
- B: “En wil Bella jou, als je dakloos en blut bent?”
- A: “Oh hou toch je bek.”
Als je dit goed schrijft, kan je het neerzetten als een doodgewoon gesprek van twee vrienden. Iets dat hun karakter neerzet. Een grappig, snel gesprekje waarin ze elkaar plagen.
Maar je raadt het al. Dit was de voor-uitleg!
Even later wordt er daadwerkelijk iemand vermoord. Of er wordt een poging gedaan.
Je hoeft nauwelijks meer hints te geven naar wie het heeft gedaan. Zodra de dader wordt onthuld hoef je ook niks meer uit te leggen (op onhandige wijze).
Want de dader is natuurlijk A. En je hebt de uitleg allang gegeven, eerder in het verhaal. (Het was voor liefde, want dat is het enige dat voor hem telt, en dat is waarvoor hij gaat—whatever it takes.)
Conclusie
Dit is een lastige truc om goed uit te leggen, dus ik hoop dat het zo duidelijk is.
Het idee is in ieder geval dat je niet altijd iets hoeft uit te leggen terwijl het gebeurt of vlak daarna. Dat er een andere optie is—de voor-uitleg—waarbij je veel eerder informatie geeft in een context die geen argwaan wekt, zodat je het later niet meer hoeft te doen.
In zekere zin doen bijna alle verhalen dit. Het is zelfs onderdeel van de standaard “verhaalformules” die je leert in boeken of cursussen: een punt genaamd “Theme Stated”.
Ergens in de eerste 5%-10% van je verhaal, wil je eigenlijk een moment dat iemand het thema van het verhaal benoemt. En misschien benoemt diegene ook exact wat de hoofdpersoon moet leren om zijn doel te bereiken. Zoiets simpels als een speelse “Hoor ik daar nou iemand die jaloers is!?” om te hinten dat de hoofdpersoon in dit verhaal gaat proberen diens jaloezie te overkomen.
Doordat je dit aan het begin hebt genoemd, weet de lezer wat ze enigszins mogen verwachten, en hoef je het verhaal later niet meer stop te zetten.
Jouw doel, als schrijver, is om dit zo kunstig te doen dat de lezer niet meteen doorziet dat je letterlijk het einde van het boek uitlegt of verklapt.
Ik heb in ieder geval geprobeerd om deze voor-uitleg steeds meer te gebruiken, nu ik weet hoe sterk hij kan zijn. Elke keer opnieuw was ik bang dat ik het einde verklapte—“ik zeg letterlijk op pagina 12 de motivatie van de slechterik!”—elke keer opnieuw verzekerden proeflezers dat het totaal niet het geval was.
Dat is nog het lastigste. Als schrijver bedenk je zelf het verhaal, dus alle uitleg is overduidelijk en voorspelbaar. Maar een lezer, die je verhaal voor het eerste meekrijgt (en niet de hele wereld erachter heeft uitgedacht), ziet het vrijwel altijd totaal over het hoofd.