Onlangs heb ik een boek (voor jongeren) uitgegeven over hoe slecht het onderwijssysteem is en hoe je een beter leven kunt krijgen: Het Boek tegen School
Eén van de boodschappen die steeds terugkomt is het volgende: je hebt school niet nodig om iets te leren, ga het zelf doen. (Of, in hardere bewoording, wacht niet tot school je iets leert, want dan sta je op je 20e met lege handen. En waarschijnlijk een burn-out of depressie.)
In het boek geef ik allerlei voorbeelden, anekdotes, en tips voor hoe je dit toepast. Op dit blog heb ik er ook vaak over geschreven.
Ik schaam me dan ook dat ik niet wist dat hier een officiële term voor was en lang geleden onderzoek naar is gedaan.
De term is “aangeleerde hulpeloosheid” (of forced/learned helplessness) en zegt eigenlijk precies wat het is.
Als een mens langere tijd in een situatie zit waar hij geen controle of vrijheid heeft, of wordt verteld dat het niet zo is, gaat diegene dat geloven. Zelfs als de situatie verandert, zal deze persoon nog steeds denken dat hij “hulpeloos” is en niks kan doen.
Het eerste onderzoek dat dit aantoonde was een dierproef op honden. De ene groep kreeg elektrische schokken, maar ook een manier om deze uit te zetten (of ontwijken). De tweede groep kreeg schokken, maar geen manier om te ontkomen.
Na verloop van tijd werden de groepen samengevoegd en kreeg iedere hond een (andere) makkelijke mogelijkheid om aan de schokken te ontkomen. Het resultaat? De eerste groep greep deze kans meteen. De tweede groep deed helemaal niks, probeerde niks, en onderging de schokken vanuit een “passieve” houding.
Zij hadden geleerd om hulpeloos te zijn en iets te ondergaan zonder het te proberen te veranderen. (Ze moesten fysiek uit het hok worden gehaald, meermaals, voordat dit patroon kon worden doorbroken.)
Het is niet moeilijk om de vergelijking te zien met het onderwijs. Kinderen hebben niks te zeggen over het feit dat ze naar school moeten en wat ze daar, elke dag, van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat, moeten doen.
Ze moeten constant dingen doen die ze als negatief ervaren (ze willen het niet, ze zien het nut niet, ze vinden het stom werk, het gaat ten koste van iets anders, etc.), zonder de kans om dit te veranderen. Ze moeten luisteren naar commando’s van volwassenen en presteren, maar elke vorm van creativiteit, eigen wil, iets “proberen” wordt afgestraft.
Na verloop van tijd leren ze dus om het lijdzaam te ondergaan. Het moet nou eenmaal. School, diploma’s halen, huiswerk maken, doen wat volwassenen roepen, het leven—alles is nou eenmaal zwaar werk waar je vaak geen zin in hebt.
En die houding is logisch. Heel nuttig zelfs, want zonder die houding zullen de meesten de middelbare school niet (met enig succes) overleven. Ik had het ook nodig.
Maar in alle andere aspecten is het een verschrikkelijke houding die je hele leven op de rem zet.
Want wat gebeurt er als die mensen van school zijn en een baantje krijgen? Dan gaan ze bij het minste obstakel de baas (of manager) erbij halen om te vragen wat ze moeten doen, want zelf gaan ze echt niet iets proberen! Nee nee, je zou maar een fout maken! En je kan nooit raden wat de manager wil, en je moet gewoon doen wat je wordt opgedragen, dus hoofd omlaag en werken!
En wat gebeurt er als die mensen iets willen leren? Misschien hebben ze een bepaalde droombaan, of een hobby/sport die ze willen oppakken, of iets wat hen interesseert. Maar in plaats van gewoon die interesse najagen hebben ze geleerd om passief te zijn. Om te wachten tot iemand anders hen uitlegt hoe het moet. Om te wachten tot iemand alle antwoorden geeft en hen zomaar hoppakee naar een hoog niveau kan tillen.
En als die persoon niet verschijnt? Tja, niks aan te doen, echt niks aan te doen, ik blijf maar zitten in mijn huidige leventje.
Dat is dus aangeleerde hulpeloosheid. Een psychisch fenomeen dat je werkelijk overal tegenkomt bij mensen die lang genoeg in het onderwijs hebben gezeten, maar nooit tegenkomt in jonge kinderen.
(Een 5-jarige doet de hele dag waar ze zin in heeft. Die hoor je nooit zeggen: “ja nee ik kan nog niet aan mijn volgende tekening beginnen, ik wacht tot de juf ons vertelt hoe het moet”)
Maar omdat mensen dit niet inzien of begrijpen, is er veel onbegrip. Ik ken veel mensen die een tussenjaar hebben genomen, alleen maar om te concluderen dat ze weer terug moeten naar school. Ze hadden eindelijk die vrijheid, die mogelijkheid, de kans om iets te gaan doen waar hun hart ligt. Maar ze deden er niks mee, want ze hadden inmiddels de gewoonte gekregen om zich hulpeloos op te stellen. Nee hoor, de enige manier om iets te leren, is door op een stoel te gaan zitten en te wachten tot iemand anders je alle geheimen vertelt!
En zelf? Zelf heb ik er enorm veel last van. Ik ben nu een jaar weg van het onderwijs, maar het hele afgelopen jaar heb ik constant met mezelf gestoeid. Elke keer als iets niet (meteen) lukte, elke keer als ik even twijfelde, was er toch die gedachte van “misschien moet ik hier toch een studie in doen” of “ik moet maar hopen dat iemand mijn werk vind en me bekend maakt” of “had ik maar geld, dan kon ik geweldige apparatuur kopen en werd alles beter”. Maar dat is de verkeerde gedachte! Dat is denken vanuit het idee dat je dus hulpeloos bent, en jouw toekomst en mogelijkheden compleet buiten jouw controle liggen.
Maar dit fenomeen maakt me vooral verdrietig. Overal zie ik mensen die … wegkwijnen en nooit iets proberen (of doen wat ze willen) vanwege deze aangeleerde hulpeloosheid.
Soms geven ze het bewijs letterlijk in hun antwoorden. Mijn broertje is gefascineerd door computerspellen en wil graag leren programmeren. Maar als ik zeg dat hij gewoon moet beginnen, elke dag een halfuurtje iets proberen, krijg ik als antwoord een heel verhaal over hoe “robotica” op zijn middelbare school belachelijk slecht is en hem niks leert! De conclusie? Hij hoopt dat de kwaliteit van de roboticalessen beter is in de tweede klas. En het resultaat is dat hij al jaren wil leren programmeren, maar niet meer dan een paar regeltjes code heeft getypt.
School heeft dit idee er na een paar jaar al flink ingeramd bij iedereen. Het leidt tot mensen die braaf doen wat je opdraagt en geen directe problemen geven, dat zeker, maar het leidt ook tot depressieve mensen die zichzelf tegenhouden en langzaam verdwijnen in passiviteit.
De onderzoeken die zijn gedaan naar dit fenomeen sluiten af met deze algemene conclusie: niet iedereen reageert op dezelfde manier op het gevoel van hulpeloosheid. Dit is mede afhankelijk van waar iemand de oorzaak van tegenslagen zoekt: binnen zichzelf of buiten zichzelf.
En daar zit dus ook de sleutel tot het doorbreken van dit patroon. Elke keer als je jezelf hoort zeggen dat je iets niet kan, of het meteen opgeeft zonder iets te proberen, moet je vragen: waar heb ik wél controle over? Zit ik écht vast of geef ik gewoon de schuld aan de buitenwereld? (Deze vragen moet je zeker stellen als je reflexreactie op alles is: “Ik was het niet! Het is niet mijn schuld! Ik kon er niks aan doen!”)
Want nee, het antwoord is niet “FOLLOW YOUR DREAMS! THE SKY IS THE LIMIT! LIVE THE LOVE YOU LIFE YOU LOVE!”
Het leven is veel genuanceerder dan dat. Zoals ik al zei: een scholier kan niet zomaar stoppen met naar school gaan, want we hebben leerplicht in Nederland, en geen enkele lijst met argumenten gaat dat veranderen.
Maar in de meeste gevallen, voor de meeste personen en situaties, is er veel meer mogelijk dan je denkt. Gewoon door jezelf te vertellen dat je niet hulpeloos bent en niet passief iets hoeft te ondergaan.
Je wilt leren programmeren? Ga iets maken. Elk weekend een uurtje werken aan een spelletje, of een website. Binnen een jaar ben je mijlen beter dan iedereen die een paar “informatica”-vakken heeft gehad op de universiteit.
Je wilt leren tekenen? Wat houdt je tegen? Pak een papier, pak een potlood, maak iets. Je hoeft geen toestemming te vragen of te doen “wat de docent vraagt”.
Je wilt muziek leren maken? Vind een goedkoop instrument en ga erop pingelen. Desnoods haal je een tweedehands minigitaartje van Marktplaats, alles werkt. Je hoeft niet te wachten tot het universum je iets in de schoot werpt. En als dat écht niet werkt, kan je online wel iets vinden dat een instrument nabootst, gewoon door toetsen op je toetsenbord in te drukken. Zolang je écht geen geld hebt voor instrumenten, kan je de andere onderdelen van muziek leren (zoals muziektheorie en je eigen nummers schrijven).
Dat dus. Ik denk dat 80% van de mensen deze aangeleerde hulpeloosheid heeft, mede dankzij school (of hun opvoeding), maar dat niet weten. Hun hele leven zullen ze zichzelf tegenhouden en niet bereiken wat ze willen bereiken—en ja, de blokkade bestaat echt, maar het is niets meer dan een opgebouwde gedachtengang in hun hoofd, een sterke set neuronen die hun hele jeugd constant is afgevuurd.
Dat wilde ik even mededelen.
Zit je nog op school en wil je iets beters? Of ken je iemand die wat hulp kan gebruiken? Geef dan mijn Boek Tegen School een kans. In de lovende woorden van mijn broertje: “de cartoons zijn leuk en CIJFERS ZIJN MOMENTOPNAMES!”