Regelmatig komt er weer negatief nieuws naar buiten met betrekking tot godsdienst. Misbruik in de kerk, aanslagen, mensen die levensgevaarlijke ziektes terugbrengen omdat ze weigeren te vaccineren, meisjes die op hun negende worden uitgehuwelijkt, ga zo maar door. Met al dat negatieve nieuws lijkt het me logisch om de vraag te stellen: waarom zijn er in vredesnaam godsdiensten? Wat zijn de positieve kanten? Hoe kunnen die ooit zwaarder wegen dan al deze negatieve kanten?
Eén van de meest genoemde argumenten is: zonder godsdienst hadden we geen normen en waarden. Vrijwel alle politieke partijen, zowel (extreem)links als (extreem)rechts, zeggen allemaal dat ze fel voorstander zijn van de “Joods-Christelijke normen en waarden”. Onze hele samenleving zou erop gestoeld zijn. Onze hele beschaving zelfs! Als we gelovigen mogen geloven zouden we allemaal moorden, stelen, en verkrachten—ware het niet dat godsdienst ons heeft gered!
Zelfs geronommeerde psychologen en andere populair figuren waarmee ik het doorgaans wel eens ben houden dit koppig vol. Geen godsdienst = geen moraliteit. Niet geloven in een god = slecht.
Nou, nee.
Religies waren niet de eerste
Zowel het Jodendom als het Christendom waren niet de eerste die praatten over moraliteit. Zo hebben geschiedkundigen de “Code van Ur-Numma” gevonden, welke dateert uit (ruwweg) de 21e eeuw vóór Christus. Dit is een soort wetboek waarin dezelfde morele regels staan waar de religies hun claim op leggen. De eerste twee wetten, bijvoorbeeld, leggen de doodstraf op aan eenieder die moordt of steelt.
Daarnaast heb je bijvoorbeeld de “Code van Hammurabi” van c.a. 1780 vóór Christus. Dit wetboek is nog uitgebreider. Er zijn regels tegen moorden en roven, en zelfs regels tegen valse verklaringen, of omkoping van rechters. De vrouw mag scheiden als haar man “een verdorven leven leidde”, bezit werd beschermd, en bepaalde “gevaarlijke” beroepen waren aansprakelijk.
Merk op dat geen van deze wetboeken ook maar iets over een god zeggen. Oude beschavingen hadden vaak wel godsdienst, soms zelfs meerdere verschillende godsdiensten, maar niet omdat ze zonder god compleet immoreel en onbeschaafd zouden handelen. Nee, voor hen was god niet nodig om logisch na te denken, om compassie en empathie te hebben, om een moreel kompas te hebben. Dus het zou vandaag de dag zeker niet nodig moeten zijn.
Merk ook op dat het Jodendom er pas ongeveer 1000 (en volgens sommigen 2000) vóór Christus was. (Het Christendom was er natuurlijk tijdens Christus. En de Islam is soort van ontstaan uit het Jodendom, gemaakt door profeet Mohammed in de 7e eeuw ná Christus.)
Deze wetboeken zijn niet perfect …
De wetboeken die ik noem zijn inderdaad verre van compleet of perfect. De meeste bevatten bijvoorbeeld regels over hoe je met slaven om moet gaan, in plaats van regels die zeggen dat je geen slaven mag houden. De meeste hebben geen complete vrijheid van meningsuiting, of complete gelijkheid van man en vrouw. En, als kers op de taart, zetten ze op zo’n beetje alles de doodstraf.
Maar ze bevatten grotendeels dezelfde normen en waarden die religies claimen. Dezelfde morele ideeën waar onze beschaving vandaag de dag op gestoeld is.
De eerste vraag is natuurlijk: bestaat er wel zoiets al perfecte moraliteit? Is er een objectieve moraliteit die 100% klopt en waar iedereen het 100% mee eens is? De meesten zullen namelijk argumenteren dat dat niet kan. Sterker nog, dat hebben heel veel filosofen gedaan. Vraag aan tien verschillende personen wat ze zouden doen in een bepaalde situatie, en je krijgt tien verschillende antwoorden, eventueel allemaal “correct”.
Stel iemand vóór jou valt van zijn fiets en blijft roerloos liggen. Jij hebt geen reanimatietraining gehad. Jij weet niet wat je moet doen in deze situaties. De kans bestaat dat je een verkeerde actie onderneemt die misschien wel leidt tot permanente gevolgen voor die persoon, of de dood. Is jouw gebrek aan kennis immoreel? Is het feit dat jij nooit tijd/energie/geld hebt genomen om het protocol in noodsituaties in je hoofd te stampen immoreel? Stel jij wilt 112 bellen, maar je telefoon is niet opgeladen, en er is niemand anders in de buurt—is jouw nalatigheid qua telefoon-opladen dan immoreel?
Ander voorbeeld: stel iemand heeft iets van jou gestolen. Iets zeer waardevols. Je weet zeker dat hij het heeft gedaan, maar de politie gelooft er niks van en wil het niet terughalen. Is het dan immoreel om zelf in te breken en het terug te stelen? Is het immoreel om desbetreffend persoon zwart te maken? Lastig te vallen tot hij het teruggeeft?
Of het klassieke voorbeeld: je zit in een trein die niet meer kan stoppen. Je kunt slechts nog de wissel maken bij een opkomend spoor. Als je niks doet rijdt je met zekerheid over 5 mensen heen. (Die zitten vastgebonden aan het spoor, of iets.) Als je wél de wissel maakt, rijdt je met zekerheid over 1 persoon heen. Wat is moreel om te doen? Hoe kan je ooit iemands leven opwegen tegen dat van iemand anders? In dit probleem kan ook “niks doen” of “je afzijdig houden” zelfs een immorele keuze zijn.
Je weet het niet. Het beste wat je kunt doen is … je best doen. Altijd blijven verbeteren. Altijd openstaan voor andere mogelijkheden. Doen alsof je een “perfect moraal kompas” hebt is belachelijk, en doen alsof een tekst van duizenden jaren geleden dit perfecte morele kompas met zich meedraagt is net zo belachelijk.
Moraliteit is gedefinieerd als een interpersoonlijk contract. Je bepaalt moraliteit samen, als groep, door het met elkaar te bespreken, door het met elkaar uit te proberen. Want, moraliteit heeft betrekking op het welzijn van iedereen, op het welzijn van de groep. Het is niet meer dan logisch dat deze wordt geschreven door de mensen. Dat deze wordt geschreven in een open discussie tussen mensen, en constant wordt herschreven wanneer men gezamenlijk besloten heeft dat dat nodig is. Moraliteit “van boven” krijgen, en vervolgens weigeren het aan te passen of anderen mee te laten praten, is waanzin.
Je kunt het ook omdraaien: is het niet zorgwekkend dat zoveel mensen religie nodig hebben om zich moreel juist te gedragen? Dat angst voor de toorn van een god het enige is wat hen een goed persoon maakt of hoort te maken?
… maar heilige teksten zijn ook niet perfect
Laten we eens kijken naar de Bijbel, om dit voorbeeld beperkt te houden. De Bijbel maakt heel duidelijk dat de vrouw ondergeschikt is aan de man. Zij is geschapen uit de man, zij is de glorie van de man. (Terwijl de man het evenbeeld van God is.)
Ook maakt het heel duidelijk dat homoseksualiteit bestraft moet worden met de dood. Kinderen worden zogenaamd geboren als het pure kwaad, en moeten altijd gehoorzamen aan hun ouders (no questions asked), desnoods aangespoord door middel van geweld.
Dan heb je natuurlijk nog de blasfemie-wetten: iedereen die iets naars zegt over Jezus of God moet dood, net als iedereen die andere godsdiensten aanhangt of andere goden aanbidt.
De tien geboden besteden meer tijd aan vertellen hoe enorm hard je de juiste goden moet vereren, dan dat ze praten over moraliteit. (Ze noemen alleen de basics zoals: niet moorden, stelen, overspel plegen, of valse getuigenis afleggen. Nou kun je natuurlijk niet in 10 geboden het hele complexe, genuanceerde spectrum van moraliteit afwerken. Maar “de 1000 geboden” sloeg waarschijnlijk minder goed aan.)
Om nog maar niet te spreken over het feit dat de Bijbel een soort “how-to guide” is over hoe je zo makkelijk mogelijk de beste slaven kunt regelen.
Zijn dit die o-zo-geweldige Joods-Christelijke normen en waarden? Een deel van wat er in de Bijbel staat is niet eens legaal in het huidige Nederland. Als het wel legaal is, wordt het door de overgrote meerderheid verafschuwt. Als politieke partijen hiervoor staan, als ze hiernaar “terug willen”, dan is het slecht gesteld met Nederland. Het is verre van perfect. Het is verre van hetgeen onze huidige beschaving, welke in het algemeen de meest voorspoedige en gelukkige ooit is, als basis kent.
“Maar je moet het in de context zien!”
Laat me niet lachen. Als God inderdaad alwetend, almachtig en perfect is, dan moet zijn morele kompas dat ook zijn. Dan maakt het niet uit in welke cultuur, tijd of beschaving je bent—de morele principes van God zouden altijd en overal de allerbeste moeten zijn.
En als we het in die context moeten zien—ofwel de tijdsgeest en cultuur van toen—waarom wordt het dan vandaag de dag nog aangehaald? Waarom wordt de heilige tekst nog steeds vandaag, in niet-aangepaste vorm, gelezen en gepredikt? Waarom doet men alsof de normen en waarden uit die context zonder vertaling automatisch ook perfect zijn in de huidige (zeer andere) context?
Het feit dat er een tijd was waarin de meerderheid vond dat slaven houden normaal was, maakt het niet normaal. Niet voor die tijd, niet voor deze tijd. Maar de meeste Christelijken zullen niet eens weten dat het in de Bijbel staat. En dat is misschien nog het ergste: ze lezen niet waar ze in geloven, maar zeggen wel luidkeels dat hun religie goed is, want het spoort mensen aan om een goed mens te zijn!
Ik zou er respect voor hebben als iemand opstond en zei: “laten we een discussie hebben over ons heilige boek”. Dat christelijke geleerden rond een tafel gaan zitten en elke vers uit de Bijbel bekeken in de huidige context. Dat ze uiteindelijk besloten alle hatelijke (of onjuiste) delen te veranderen of weg te halen. Dat ze de Bijbel veranderen in iets waarvan ze wél kunnen zeggen: dit maakt iemand een beter persoon. Dit is een goede invloed op de wereld.
(En hetzelfde natuurlijk voor alle andere religies.)
Conclusie
Beschaving is niet gebaseerd op Joods-Christelijke normen en waarden. Ze waren niet de eerste, en een groot deel van de zogenaamd morele normen en waarden worden nu juist als walgelijk gezien.
Sterker nog, de pilaren van onze huidige samenleving (vrijheid van meningsuiting, gelijkheid, democratie, etc.) komen allemaal van mensen die de Joods-Christelijke ideeën over moraliteit (nog) niet hadden of actief verworpen. De Grieken waren de grondleggers van democratie en open, logisch debat. De Romeinen waren zo onder de indruk dat ze dit overnamen en verbeterden.
Toen kwamen godsdiensten … en de middeleeuwen waarin vooruitgang afremde. Toen begon het verbannen/vermoorden/opsluiten van de grootste wetenschappers en filosofen, het op gruwelijke wijze vermoorden van de eerste vrouwelijke (briljante) wiskundige omdat ze niet genoeg in God geloofde. Tijdens deze middeleeuwen bewaarde de islamitische wereld lang een deel van de kennis en open gemeenschap, maar toen ook deze religie groter werd vonden ze het nodig om alle kennis te verbranden en vrijheid van denken/uiting te verbieden. En we weten allemaal hoe bepaalde stromingen in de Islam vandaag de dag denken over vrijheid, wetenschap, democratie, gelijkheid van man en vrouw, en het hele rataplan.
Nee, religie is geen essentiële voorwaarde voor het ontwikkelen van beschaving en/of een concept van moraliteit. Het is niet eens een positieve factor in het hele proces. Je zou kunnen zeggen dat beschaving tegengehouden werd door religie. Beschaving heeft zich ontwikkeld ondanks religie.
Dus, als je ooit nog iets leest of hoort over die “Joods-Christelijke normen en waarden”, als je ooit iemand hoort zeggen dat de Islam het enige is wat mensen principes en een juiste leefstijl geeft, ren keihard weg.
Interessante opmerking om het punt te versterken: voordat Mohammed de Islam stichtte, was het midden-oosten enorm ver ontwikkeld. Zoals ik al zei, bijvoorbeeld, bewaarden ze veel van de Griekse en Romeinse kennis toen Europa in de middeleeuwen verviel. Ook hadden vrouwen een hoge status en hoge mate van gelijkheid. Mohammed trouwde bijvoorbeeld met een vermogende, bekende, zeer gerespecteerde handelsvrouw (die iets ouder was dan hij). Zij was een van zijn eerste “volgelingen”. Ironisch hoe dat dan achteruit is gegaan. Toen zijn vrouw stierf was Mohammed al op leeftijd (rond de 50). Hij had nauwelijks volgelingen weten te vergaren en werd nog steeds door de omgeving (dominant Joods) weggezet als een gek die foute verhalen vertelde. Pas toen hij zijn versen veranderde in gewelddadigere versen, andersgelovigen begon te onderdrukken, en steden in de omgeving plunderde, werd zijn Islam ineens een heel stuk groter en succesvoller. Toen de snel groeiende Islam al die boeken tegenkwam, en leerde over wat de antieke beschavingen zo geweldig maakte, wat deden ze? In de rivier flikkeren, obviously.