Hier is een simpele vraag: moet er een komma voor het woord “en”?
Het antwoord is niet zo simpel. Vroeger, toen ik nog een bloempotkapsel had en dacht dat Ernst en Bobbie retegoede muziek maakten, schreef ik nooit een komma voor een “en”. Ik had geleerd dat “en” een geruisloze verbinding creëerde, en dat een pauze ertussen zetten (door middel van een komma) dus verkeerd was.
Maar ja, toen begon ik complexere zinnen te schrijven. Het soort dat niet meer te ontcijferen is als er een komma mist. Denk aan:
Hij was in gedachten verzonken toen hij naar de trap liep en stootte zijn hoofd.
Die persoon was de slechtste persoon die ik ken en bovendien was het zes uur.
Je verwacht namelijk dat het een opsomming wordt. Iets in de richting van: " … toen hij naar de trap liep en een dansje deed". Of, voor de andere zin: " … de slechtste persoon die ik ken en een olifantenfluisteraar".
Maar dat is het niet. Het gevolg is dat de lezer zo’n zin waarschijnlijk nog een tweede of derde keer moet lezen, en uit de flow wordt gehaald. Een komma hier is niet verplicht, maar het helpt zeker.
Hij was in gedachten verzonken toen hij naar de trap liep, en stootte zijn hoofd.
Die man was de slechtste persoon die ik ken, en bovendien was het zes uur.
Deze laatste zin, echter, is nog steeds niet ideaal. Wat heeft die zes uur te maken met die persoon? Helemaal niks! Of, misschien heeft het er indirect iets mee te maken, maar niet direct genoeg om een “en” te mogen gebruiken. En toch zijn er talloze mensen die “en” gebruiken om twee ongerelateerde dingen te verbinden, die daar ook verder nooit op worden aangesproken. (Ik leerde het pas op de universiteit, alleen omdat een vriend het zei.)
Hij keek naar mij, en de wasmachine was nog steeds niet klaar. Ik verdronk in zijn oceaanblauwe ogen.
Dit soort zinnen kom ik veel te vaak tegen in verhalen (toegegeven, dat zijn online gepubliceerde verhaaltjes, het komt minder vaak voor in daadwerkelijke boeken), en ik dacht lange tijd dat daar niks mee aan de hand was. Maar, geef toe, is het volgende niet veel beter?
Hij keek naar mij; ik verdronk in zijn oceaanblauwe ogen. De wasmachine was nog steeds niet klaar. Mooi, een excuus om langer te blijven.
Dus, om dat allemaal recht te zetten, zet ik hier uiteen, voor uw plezier, de 4 geboden van het woordje “en”.
#1: Het is een verbinding
Het woordje “en” dient slechts gebruikt te worden wanneer men twee gerelateerde zinsdelen combineert.
Goed: Hij liep naar de deur en zag door het glas dat het Anna was.
Fout: Hij liep naar de deur en op het dak zat een duif met een monocle.
Hij kan die duif niet eens zien, het is niet relevant, en het heeft niks te maken met het feit dat hij naar de deur loopt. Als je zo nodig een chique duif in je verhaal wilt hebben, doe het dan in een aparte zin.
Hij liep naar de deur. Op het dak zat een duif met een monocle. Hij wreef zijn vleugels tegen elkaar en bedacht zijn volgende wrede plannetje. Hoe ging hij deze week Henk op een zo vervelend mogelijk moment op zijn hoofd schijten? Och, als hij toch eens wist dat Anna degene was die met een toverspreuk al maandenlang alle duiven commandeerde. Dan zou hij haar niet meer binnenlaten …
Opmerking: in eerste instantie schreef ik “op het dak zat een duif met een monocle zijn vleugels tegen elkaar te wrijven”. Maar dat impliceerde dat de duif op de een of andere manier zijn monocle gebruikte om zijn vleugels tegen elkaar te krijgen, en dat werd te gek voor woorden.
#2: Het is geruisloos
De standaardregel is dat er geen komma voor de “en” hoeft, want het is geruisloos. Deze regel moet je hanteren in alle gevallen, tenzij je in één van de uitzonderingen zit die ik dadelijk ga noemen.
Goed: Hij liep naar de deur en zag door het glas dat het Anna was.
Minder: Hij liep naar de deur, en zag door het glas dat het Anna was.
De reden dat ik het woord “minder” gebruik, in plaats van “fout” of “je bent waardeloos”, is omdat het niet per sé fout is. Als jij voor de zekerheid een komma wilt gebruiken voor “en”, dan doe je dat lekker. Maar je kunt het beste goed nadenken of het de leesbaarheid ten goede komt. Daarnaast, waarom meer interpunctie gebruiken dan nodig? Je gebruikt het liefst ook geen overbodige woorden, en al helemaal geen overbodige paragrafen of hoofdstukken.
#3: Voorkom verwarring
Gebruik een komma voor “en” alleen om verwarring te voorkomen. Deze verwarring komt meestal uit één van de volgende situaties:
- Opsomming, maar geen opsomming: je gebruikt een “en” om twee zinsdelen te verbinden, maar het leest alsof je een opsomming doet. (Zoals hiervoor ook al even gedemonstreerd.)
- Opmerking: je maakt een opmerking die verwijst naar iets anders in de zin. (Zo’n opmerking staat tussen twee komma’s en kan weggelaten worden zonder dat de zin niet meer klopt.)
- Lange zin: deze is wat vager, maar als een zin zó lang is dat je geen adempauze meer krijgt en de draad zoek is, probeer dan eens een komma.
Om een voorbeeld te geven van een “opsomming”: (Eigenlijk is dit een soort dubbele opsomming.)
Goed: Hij was een groot fan van Henk, de moeder van Piet, en de president.
Fout: Hij was een groot van van Henk, de moeder van Piet en de president. (Tenzij Henk inderdaad de moeder is van zowel Piet als de president.)
Om een voorbeeld te geven van een “opmerking”:
Goed: Alex, en met hem de hele klas, was het niet eens met het huiswerk.
Fout: Alex en met hem de hele klas was het niet eens met het huiswerk.
Zo’n “opmerking” kan overigens ook aan het begin of einde staan:
Hij was stom, en ik vond zijn haar ook al lelijk.
Hij had een nieuwe superdeluxe auto gekocht, en wat voor een!
(Ik noem deze structuur doorgaans een “opmerking”, “uitroep” of “ertussen gepropte zin”. Er zal vast een scherpere definitie voor zijn. Sorry.)
Als laatste een voorbeeld van een “lange zin”. (Eentje die ik hierboven zelf schreef)
Maar dat impliceerde dat de duif op de een of andere manier zijn monocle gebruikte om zijn vleugels tegen elkaar te krijgen, en dat werd te gek voor woorden.
Zonder komma was die zin een ramp geworden.
#4: Omarm de puntkomma
Wat? De puntkomma? Jazeker! Ondanks dat een komma voor “en” soms noodzakelijk is om een opsommingsverwarring te voorkomen, kan het er alsnog lelijk uitzien. In dit soort gevallen, kun je beter het hele woord weglaten, en de twee zinnen die het combineerde vastplakken met een puntkomma.
Voorbeeldje.
Zonder komma: Haar lichaam leunde tegen de muur en haar hoofd op haar hand.
Met komma: Haar lichaam leunde tegen de muur, en haar hoofd op haar hand.
Met puntkomma: Haar lichaam leunde tegen de muur; haar hoofd op haar hand.
Mocht je toch nog twijfelen, dan lost de puntkomma waarschijnlijk je laatste problemen op.