Humor is belangrijk. Belangrijker dan veel dingen zelfs. Belangrijker dan _heel veel _dingen.
Daarom vind ik het jammer dat sommigen humor een teken van zwakte vinden, of zelfs als kinderachtig bestempelen.
Dit is goed te zien aan hoe donker films inmiddels zijn geworden. Sommige films/series zijn in veel scènes nauwelijks te onderscheiden van een zwart beeldscherm, omdat men blijkbaar elk verhaal donkerder en heftiger wil maken door alles grijs en grauw te kleuren. Dat is waarschijnlijk de reden dat ik animatiefilms—zelfs op mijn leeftijd boven de 18—nog steeds zo leuk vind. Er zit tenminste kleur en humor in.
Deze mensen willen geen boek uitbrengen, film maken, of stuk opvoeren waarin veel humor en zelfspot zit. Blijkbaar moet het allemaal serieus. En donker, en heftig, en abstract. Ze vinden dat een grappige opmerking maken, of een grappige scène vertellen, een anderzijds serieus verhaal naar beneden haalt.
Boy, how wrong they are.
Ook zijn er cabaretiers en komieken (die zijn verschillend, in mijn ogen) die terugvallen op schelden, schreeuwen, en anderen nodeloos beledigen. Ze trekken een gek gezicht, spugen naar iemand, noemen de hele Nederlandse regering allerlei nare dingen, en slingeren willekeurige beledigingen naar de gehandicapte persoon op de eerste rij. Ze denken dat ze daarmee scoren. Dat men daarvoor naar hun shows komt. Ze denken dat zoiets humor is.
Boy, how wrong they are.
Humor is iets heel anders. Humor maakt het leven waardevol en interessant. Humor moet voor iedereen ontspannen zijn en niet zwaar ten koste gaan van mensen (of dingen). Een klein sprankje humor in een heftig verhaal, maakt de humor nóg grappiger en het verhaal nóg heftiger. Want dat is humor: contrast.
(Judd Apatow zei dit een keer. Hij wilde zo realistisch mogelijke films maken, en omdat in het echte leven altijd wel ergens humor te vinden is, moesten die films dan ook minstens een paar grappen bevatten. Een film zonder ook maar één grap is simpelweg onrealistisch.)
Normaal gesproken zou ik er niet zo over inzitten. Mensen hebben nou eenmaal andere smaken qua humor. Sterker nog, ik dacht dat het taboe was om humor te analyseren alsof het een wetenschap was. Soms komen grappen nou eenmaal in je op. Soms bedenk je nou eenmaal iets goeds, en als dat maar vaak genoeg gebeurt heb je ineens een show en kun je het podium op.
Boy, how wrong I was.
Het inzicht kwam toen ik iemand het volgende hoorde zeggen: humor is een formule waarin iets niet klopt. In andere woorden, humor is een vergelijking die niet uitkomt. Als wiskundige sprak deze uitleg mij enorm aan :p
Sindsdien probeer ik deze uitspraak vorm te geven en zodoende mijn grapvaardigheden te verbeteren. Ik wil namelijk al langere tijd een comedy toneelstuk schrijven. (Ik vond ze vroeger geweldig, maar tegenwoordig zie ik ze weinig meer. Jammer. Humor en improviseren komt overal in het leven van pas. Laat ik het zo zeggen: is er ooit iets slechter geworden van een hele goede grap?)
Ik zal deze artikelenreeks gebruiken als plek voor mijn gedachten. Ik zal duidelijk maken hoe humor tot stand komt, voor zover ik dat weet, en hoe je het verder kunt ontwikkelen.
Opmerking 1: Mijn persoonlijke doel is om, met deze kennis/principes/ideeën, een toneelstuk te schrijven dat zeker twee uur lang grappig is. Zonder in mijn ogen “luie vormen van humor” te gebruiken—denk hierbij aan schelden, onnodige slapstick, extreme beledigingen, alleen maar plas-, poep- en sex-grappen, etc.
Geen idee waarom, maar dat is mijn specifieke doel. Zoals het gezegde luidt: beter een man met een doel, dan tien mannen in de lucht.
Opmerking 2: Ik schrijf deze reeks ook nu, omdat er nogal wat serieuze/heftige onderwerpen zijn geweest op het blog de laatste tijd. En ik heb nog enkele grootse dingen ingepland. Dus ik wil de variatie erin houden en trouwe lezers niet in een depressie storten.
De Basis
Hoe vertel je een mop? Je introduceert de situatie, je introduceert de personages, je laat iets gebeuren, en BAM grappige punchline.
Hoe voer je slapstick uit? Je maakt de attributen, zet ze neer zoals het hoort, je laat iets gebeuren, en BAM er gaat iets mis.
Wat is mijn punt? Humor ontstaat alleen als het een basis heeft, een referentiekader. Het is het eindresultaat van een goed verhaal. Als je geen goed verhaal vertelt, kan daar nooit goede humor uit voortkomen.
Stel, de grap in een bepaalde scène is dat een personage enorm voor schut staat. Mensen vinden dat slechts grappig als aan twee dingen is voldaan:
- Ze begrijpen het personage goed genoeg om te weten dat hij voor schut staat
- Ze geven genoeg om het personage (om mee te voelen/denken/beleven).
De enige manier om dit te bereiken, is door je personage en situatie goed neer te zetten. Mensen moeten er emotioneel mee verbinden.
Grappig genoeg, als je humor wilt schrijven, begin dan nooit met het idee ik moet iets grappigs schrijven! Begin met een goed verhaal en de grappen komen vanzelf. Misschien niet de eerste keer. Misschien niet de tweede keer. Maar hoe vaker je het opnieuw leest en verbetert, hoe beter het verhaal en hoe groter de kans op ingenieuze grappen.
Voorbeeld! In 2015 begon een show genaamd The Play That Goes Wrong. Het is een slapstickshow, waarin ze een amateurtheatergezelschap spelen die probeert om een klassieke whodunit op te voeren. Zoals de titel suggereert, gaat er van alles mis (de persoon die het lijk moet spelen blijft niet liggen, ze zeggen per ongeluk elkaars teksten, de deur slaat in iemands gezicht, etc.)
Voordat ze de daadwerkelijke show bedachten, schreven de makers eerst een daadwerkelijk moordmysterie. Ze schreven eerst een fatsoenlijke show waarin hier en daar clues verstopt zaten en men de moordenaar zocht.
Daarna pas schreven ze de grappen en de stukken waar het fout ging. (Ze zeiden ook “tja, als iemand vergeet om iets te doen, zijn we eigenlijk gewoon een normaal toneelstuk aan het opvoeren. Win-win situatie!”)
Dat is, denk ik, de reden dat het zo enorm succesvol werd. (Plus het feit dat ze het stuk eerst maandenlang speelden in pubs, in verkorte versie, en zo constant konden verbeteren.)
Patronen
Dit is de gouden regel:
Humor is patronen maken, en dan patronen kraken.
Catchy toch? Maar hiermee is eigenlijk alles gezegd. Dat is het fijne van abstracte quotes. Ik ga nu dan ook uitleggen wat ik er precies mee bedoel.
Voorbeeld! (Misschien niet de beste, maar ach.)
Komt een man bij een tattoo shop.
Hij vraagt: “zeg, doet u ook olifanten tattoos?”
Die ander antwoord: “maar natuurlijk! ik heb morgen wel een plekje vrij voor je”
Waarop hij zegt: “mooi, hoewel ik niet weet of mijn olifant door de voordeur past”
Wat is het patroon? Iemand vraagt “doet u ook X tattoos”, waarmee iemand bedoelt dat hij zo’n soort tattoo op zijn eigen lichaam wil. Als je vraagt: “Doet u ook vlinder tattoos?”, bedoel je dat jij overweegt een mooie artistieke impressie van een vlinder op je bovenarm te zetten.
Wat kraakt het patroon? Dat iemand in plaats daarvan bedoelt dat hij een tattoo op datgene wil hebben.
(Een andere gouden regel van de humor: een grap uitleggen maakt hem altijd een stuk minder grappig. Doe dat nooit. Zorg dat je grap meteen de eerste keer bij iedereen binnenkomt. Vertrouw je publiek daarin.)
Voorbeeld! In de populaire serie The Big Bang Theory heb je de hoofdrol Sheldon, die sociale conventies niet begrijpt. Zo ziet hij niet dat het raar is om luid en duidelijk in het bijzijn van anderen te praten over iemands geheimen of privé zaken. Of, terwijl een meisje heel duidelijk hints geeft dat ze met hem naar bed wil, laat hij haar op bed zitten en zegt dat hij wel in de slaapkamer ernaast slaapt. In zekere zin is dit een ideaal karakter, want hij breekt elk patroon dat mensen gewend zijn.
Daarbovenop, eens in de zoveel tijd, is de grap juist dat Sheldon zijn eigen patroon breekt. De makers hebben gedurende de afleveringen het patroon gemaakt dat hij op een bepaalde manier reageert op dingen. Eens in de zoveel tijd, als je het niet verwacht, reageert hij (relatief) normaal, en dan is dát juist weer grappig.
Overigens ben ik geen hele grote fan van de The Big Bang Theory, maar eerder van zijn Britse broertje The IT Crowd. In mijn ogen is Britse humor nog net iets scherper en intelligenter dan Amerikaanse humor, maar dat is een debat voor een andere keer.
**Voorbeeld! **Slapstick. Stel iemand legt zijn hand op een tafel om erop te leunen, maar breekt erdoorheen en valt op de grond. Dat is typische slapstickhumor. Het patroon is dat mensen verwachten dat hij even nonchalant op een tafeltje leunt; dat is normaal en herkenbaar. Het patroon wordt gebroken doordat hij blijkbaar niet op het tafeltje kan leunen.
Op diezelfde manier zijn talloze simpele voorbeelden te vinden. Maar, nu we het er toch over hebben, waarom is humor zo gebaseerd op patronen?
Dichtheid
Ik las ooit een boek over grafisch ontwerpen en kwam langs de term propositional density. Ofwel, in slechte vertaling: dichtheid van dingen. Een goed en memorabel grafisch ontwerp, kan met één element meerdere dingen uitbeelden.
Voorbeeld! Iedereen kent het FedEx logo, waarbij de witruimte tussen de E en de x een pijl vormt. Dat ontwerp heeft een hoge dichtheid, omdat van één ding twee dingen worden gemaakt.
Op diezelfde manier zijn woordspelingen leuk. Je zegt het ene, maar refereert naar het andere, waardoor jouw zin een hoge dichtheid heeft.
Voorbeeld! (Ik moet echt betere voorbeelden gaan bedenken) “Why are you eating nachos?” “That’s nacho business”
Je zegt letterlijk that’s nacho business, maar men ziet de dubbele betekenis: that’s not your business. (Tenzij je nacho heel raar uitspreekt in je hoofd.)
Dit is ook de reden waarom referenties naar (pop) culture vaak grappig zijn. Als iemand een vergelijking maakt in zijn verhaal met Justin Bieber, of een of ander personage uit Star Wars, of een bekende politicus, dan wordt zijn verhaal meteen dubbelzinnig. Je zegt het ene, maar het heeft een dubbele lading, omdat iedereen extra kennis/associaties bij die persoon heeft.
De voorbeelden hierboven zijn vrij oppervlakkig en snel te geven. Mijn voorkeur gaat naar humor die wat dieper gaat, die misschien wat meer opzet of slimmigheden vereisen. Ik zal een voorbeeld geven.
Voorbeeld! De musical Sweeney Todd gaat over een barbier (Sweeney Todd) die uit wraak besluit om klanten, na het scheren van hun baard, de keel door te snijden. Op een gegeven moment heb je deze conversatie (gezongen):
Todd: “What do you want, sir? A stylish trimming of the hair?”
Man: “(…) but first sir, I think a shave.”
(pause)
Todd: “The closest I ever gave.”
Hij zegt iets heel normaals tegen een klant: ik geef je de netste scheerbeurt mogelijk! Maar het publiek weet inmiddels wel beter: hij scheert hem zo close dat hij zijn keel doorsnijdt.
Ofwel, in conclusie, waarom zijn patronen belangrijk voor humor? Door van een patroon af te wijken, creëer je op z’n minst een dubbelzinnige betekenis voor je tekst of gebeurtenis. Terwijl je het ene doet, verwachtte iedereen het andere, en krijgt het een dubbele lading. Je maakt een patroon (of refereert ernaar), en breekt het dan op een ingenieuze manier.
En dat registreren mensen als grappig.
(Waarom dat zo is weet ik ook niet. Het is een soort manier van onze hersenen om ons te bedanken. “Yo, super goed dat je met intelligente mensen omgaat die ingenieuze dubbelzinnige dingen zeggen. Ik ben trots op je. Hier, heb je een glimlach en een raar piepgeluidje. Oh nee, dat was een knor. Laten we hopen dat niemand het heeft gehoord. Hier, een iets minder extreme glimlach. Ga maar klappen, dan hoort niemand je meer lachen.”)
En nu?
Dit klinkt allemaal leuk en aardig natuurlijk, maar helpt niemand direct met humor schrijven. Een “patroon” is veel te vaag. Waar vind je die zomaar? Hoe kun je ze het beste kraken? Nou, de beste optie is: hulpmiddelen gebruiken. Trucjes, tips en methodes waarmee je snel op creatieve ideeën komt.
In mijn ogen, echter, zijn niet alle “hulpmiddelen” of “trucjes” even behulpzaam. Velen zijn cliché, oppervlakkig, te makkelijk, of leiden altijd naar dezelfde soort grappen.
Zo zijn er boeken waarin lijsten van vaste patronen worden beschreven. Zoals: “maak een campagne of plan van je overheid belachelijk”. En natuurlijk, dat werkt ook wel een beetje. Als je vast zit, kun je altijd besluiten overheidsplannen te lezen en iets te zoeken waar ze volledig de mist in gaan. Wie je publiek ook is, als ze oud genoeg zijn om te weten hoe de wereld ongeveer in elkaar steekt, werkt je grap.
Op die manier, echter, bedenk je nooit iets nieuws of origineels. Daarbovenop, als je een humoristisch verhaal wilt maken (in plaats van alleen een mop of stand-up comedy routine), kan je dit soort patronen nauwelijks toepassen. De patronen moeten dan namelijk wel bij je verhaal en personages passen. Oftewel: niet vaste patronen uit je hoofd leren!
Nu is het tijd om terug te komen op die eerdere uitspraak: humor is een vergelijking die nét niet uitkomt.
De grapformule
Bedenk een herkenbare situatie en zet het om in een simpele formule.
Bijvoorbeeld, afrekenen bij de kassa van de supermarkt zou er zo uit kunnen zien:
AFREKENEN = Boodschappen uit karretje halen + Scheidingsbalkje neerleggen + Goedemiddag zeggen tegen kassière + Kassière bliept alle boodschappen af + Kassière vraagt of ik de bon wil (en of ik zegeltjes spaar) + Ik reken af + Ik gooi alle boodschappen in karretje/mandje + Ik zeg gedag
Oké, dit voorbeeld is iets langer dan ik dacht, maar we doen het ermee.
Dit zijn de meest simpele, meest voorkomende LEGO-blokjes waaruit je deze situatie kunt opbouwen.
Deze formule “klopt”. Hij komt uit.
Dus, wat moeten we doen om humor te krijgen? We moeten minstens één element abnormaal maken! Dit kun je doen door het compleet weg te halen, te overdrijven, of een ander bijzondere eigenschap te geven.
(Fun fact: het scheidingsbalkje heet officieel een beurtbalkje. The more you know. Op diezelfde manier leerde ik laatste dat overwelmen geen Nederlands woord is. Ik lees zoveel Engels dat ik een uur lang in verwarring en radeloosheid naar mijn computer staarde toen hier een rood streepje onder kwam. Maar, het is overweldigen in het Nederlands, en overwhelm in het Engels.)
Dit zijn mijn eerste ideetjes om de vergelijking nét niet uit te laten komen:
- Je gooit het scheidingsbalkje per ongeluk op de handen van de persoon achter je. (Slapstick.)
- Je zegt goedenavond tegen de kassière terwijl het ochtend is
- De kassière vraagt of je zegels spaart. Je begrijpt haar verkeerd en zegt dat je ze allemaal al hebt.
- Of, je gaat nog veel verder, en bedenkt een of andere gekke actie die de supermarkt kan hebben. (Bij tien zegels mag je een kind adopteren! Bij twintig zegels mag je _mijn _kind adopteren!)
- Je voelt de druk van de mensen achter je en ruimt zo gehaast je boodschappen weer in, dat het ineens niet meer past. Dus je moet alles er weer uithalen en opnieuw erin stoppen, wat de rij nog meer ophoudt.
- De kassière ziet dat je avondeten koopt en zegt “eet smakelijk!”, waarop jij uit automatisme reageert “jij ook!”
- De kassière scant je boodschappen precies op het ritme van het nummer dat in de achtergrond op de radio is.
- Je rekent wel af en vraagt netjes de bon, maar vergeet vervolgens al je boodschappen mee te nemen.
- Je bent lui en zet in één keer je hele kar met boodschappen op de kassaband.
Dat is het idee.
De (Soort Van) Geavanceerde Grapformule
Wat doe je als je geen herkenbare situatie kan of wil gebruiken?
Dan bedenk je jouw eigen patroon.
Bijvoorbeeld, je hebt een personage (A) dat ongelofelijk bang is voor alles wat rood is. Wat doe je dan? Je laat iemand een rood shirt dragen en A daardoor heel hard schrikken. Het publiek krijgt een vaag idee wat er aan de hand is. Even later in je script laat je iemand een rood voorwerp pakken; A schrikt weer. Vanaf dat moment heb je een patroon bij je publiek vastgesteld en kan je het kraken.
Dit kan, mijns inziens, op twee manieren: overdrijven of omdraaien.
- Overdrijven: iemand doet expres een helemaal rood pak aan en A schrikt zo dat ze flauw valt.
- Omdraaien: van de kleur groen wordt A juist ineens overdreven knuffelig en aanhankelijk.
Op naar deel 2!
Er valt nog steeds een hoop te zeggen over humor! Er zijn wel degelijk systemen ontdekt door filosofen, psychologen, biologen, en natuurlijk andere komedianten. Dit zijn nog steeds geen gouden regels waarmee iedereen een geweldige cabaretier wordt, maar wel iets concretere (en sneller toepasbare) methodes dan wat ik nu allemaal heb uitgelegd.