Voor veel mensen is de puntkomma een illuster interpunctiesymbool. (Dit was de moeilijkste alliteratie die ik ooit heb bedacht.) Ik dacht altijd dat de puntkomma heel dicht bij de dubbele punt stond qua betekenis—vooral omdat het visueel op elkaar lijkt—en gebruikte het vroeger dan ook op die manier. Soms was dat goed, meestal was dat fout.
Ik ga nu proberen om eens en voor altijd uit te leggen wat de puntkomma doet. De beste manier om dat te doen is, in mijn ogen, door alle interpunctiesymbolen even langs te gaan.
De Komma
De komma ( **, **) functioneert als zachte stop in een zin, en kondigt een bijzin aan. Ja, de komma in de vorige zin had ik weg kunnen halen, maar het is niet incorrect om hem daar neer te zetten.
Je herkent een bijzin visueel aan dat hij begint met een voegwoord (en, maar, omdat, want, …). Structureel heeft een bijzin een eigen persoonsvorm en een bepaald logisch verband ten opzichte van de vorige zin.
Hij was een vervelende man, want elke keer als hij een olifant zag riep hij “die is dik!”
Ze liepen naar het strand, maar hun gemene buren hadden hun plaats al ingepikt
De enige uitzondering op de voegwoord-regel is als je een opsomming doet.
Hij was een nare, vervelende, lelijke, stinkende man.
Zij was een mooie vrouw, hij was een flinke kerel.
De Punt
De punt ( . ) functioneert als harde stop. Het eindigt de zin, de lezer kan (heel) eventjes ademhalen. De zin die volgt moet op zichzelf staan; het heeft zijn eigen onderwerp, persoonsvorm, en het hele rataplan. De nieuwe zin heeft vaak geen directe betrekking op de vorige zin.
Hij kan best betrekking hebben op de vorige zin, maar dit verband wordt dan geïmpliceerd. Ofwel, het voegwoord wordt weggelaten.
Hij was een vervelende man. Elke keer als hij een olifant zag riep hij “die is dik!”
Ze liepen naar het strand. Hun gemene buren hadden hun plaats al ingepikt.
Zoals je ziet zijn dit soort zinnen “harder” en sneller. Je kunt door komma’s en punten goed te plaatsen het tempo en het gevoel van een tekst bepalen:
Ik zag Remco staan. Wat een droplul. Lelijk. Zelfingenomen. Vreselijk arrogant.
Ik zag Remco staan, en vond hem een enorme droplul. Zijn lelijke, zelfingenomen hoofd gaf hem een vreselijk arrogante uitstraling.
De Dubbele Punt
De dubbele punt ( **: **) zit tussen zachte en harde stop in. Het heeft, echter, een specifieke werking: het is altijd verklarend. (See what I did there? Ik zeg dat het “een specifieke werking” heeft, en vervolgens verklaar ik die uitspraak, en daar hoort een dubbele punt tussen.)
Je kunt testen of je een dubbele punt nodig hebt: als je als volgt/het volgende kunt toevoegen aan de zin vóór de dubbele punt, of als je namelijk/immers/want kunt toevoegen aan de zin ná de dubbele punt.
Ik kom iets later: mijn fiets is geëxplodeerd => Ik kom iets later, want mijn fiets is geëxplodeerd
Slik het medicijn door en doe: twee salto’s, drie koprollen, en een karate trap => Slik het medicijn door, en doe dan als volgt: …
Je hebt nu al drie manieren om bepaalde zinnen te schrijven
Ik wil een bakfiets, dan kan ik doen alsof ik volwassen ben.
Ik wil een bakfiets. Kan ik doen alsof ik volwassen ben.
Ik wil een bakfiets: dan kan ik doen alsof ik volwassen ben. ( => Ik wil een bakfiets: dan kan ik immers doen alsof ik volwassen ben.)
Bij de volgende zin hoort bijvoorbeeld dan weer geen dubbele punt.
Ze maakt graag pannenkoeken, maar vandaag was het deeg op.
(Het feit dat het deeg op is _verklaart _niet waarom ze graag pannenkoeken bakt)
De twee fietsers belandden in de berm. In de verte hoorden ze de eerste vogels al fluiten.
(Het feit dat de eerste vogels al fluiten verklaart niet waarom de twee fietsers in de berm waren beland.)
(Tenzij ze dermate hard en vals floten dat de fietsers daarvan schrokken, maar ik betwijfel het.)
De Puntkomma
De puntkomma ( ; ) is het grote, alwetende broertje van de dubbele punt. Het functioneert ook als middelgrond tussen een zachte en harde stop, maar heeft een veel bredere toepassing. Het verbind niet alleen twee zinnen die verklarend zijn, maar elke twee zinnen die een nauw verband hebben.
Dit kan verklarend zijn (hoewel ik aanraad om dan altijd een dubbele punt te gebruiken), maar ook causaal (“dit gebeurde, want dat was het geval”), en eigenlijk alles wat je kan bedenken. De twee zinnen die het verbind moeten wel op zichzelf kunnen staan.
GOED: Zijn oren draaiden plots naar het oosten; zeven kraaien hoorde hij krijsen. ( => want hij hoorde zeven kraaien krijsen.)
FOUT: Ze rende naar de boom; want daar lag het goud. ( => Ze rende naar de boom: daar lag het goud.)
Het voelt als een komma en een punt tegelijkertijd, en wordt dan ook vooral gebruikt om (wederom) tempo en gevoel aan te passen. Als je al heel veel korte zinnen achter elkaar hebt gebruikt, kun je het beste voor de afwisseling twee zinnen verbinden met een puntkomma. Anderzijds, als je het gevoel hebt dat twee zinnen te nauw met elkaar verbonden zijn om er een punt tussen te zetten, kan de puntkomma uitkomst bieden.
Over het algemeen wil men dat je het voegwoord weglaat na een puntkomma. (Op diezelfde manier is het verboden een zin te beginnen met een voegwoord.) Ik denk dat het een mooi streven is, alhoewel je best soms voor het juiste effect een voegwoord kan laten staan.
GOED: Ze fietste naar school, zag een aanrijding, eindigde vervolgens zelf in de bosjes, en werd ook nog uitgelachen. Een vervelende dag.
FOUT MAAR OP ZICH OKÉ: Ze fietste naar school, zag een aanrijding, eindigde vervolgens zelf in de bosjes; en ze werd ook nog uitgelachen. Een vervelende dag.
Ik ben een grote fan van de puntkomma, maar dat betekent niet dat je het overal en altijd moet gebruiken. Punten en komma’s volstaan vaak beter, en zorgen dat een goed geplaatste puntkomma (of dubbele punt) er vele malen mooier uitspringt.
Het Liggend Streepje
Bijna vergeten! Het liggend streepje ( —), niet te verwarren met het koppelteken ( — ) waarmee je samengestelde woorden verbindt, vind ik ook leuk.
Het liggende streepje wordt gebruikt om een compleet andere zin ergens in te duwen. We noemen dat ook wel een opmerking of een terzijde. Het is vaak wel relevant, en het slaat op iets uit de zin, maar tegelijkertijd is het een hele nieuwe zin op zichzelf.
Ze werd begeerd door vele jongens—lang en knap als ze was—en vond dat heerlijk.
Hoe hard ze ook probeerden, ze kregen de deur niet in beweging—de gemene slechterik lachte zich kapot.
Remco was gestopt met de studie—wat niemand echt vervelend vond—om professioneel kippenknuffelaar te worden.
Ik gebruik de haakjestest: als je het in eerste instantie tussen haakjes erbij wilde zetten, dan kan het met een liggend streepje.
Waarom niet gewoon met haakjes dan? Omdat haakjes lelijk zijn en de leesbaarheid verminderen. Haakjes zijn verticale leestekens, terwijl alle andere leestekens juist de horizontale richting in wijzen. De komma, bijvoorbeeld, wijst een beetje schuin naar rechts. Dit bevordert doorlezen. Haakjes stoppen deze flow helemaal, en mensen zijn op de een of andere manier dan geneigd om haakjes in haakjes in haakjes te doen, wat er uit ziet alsof je gehandicapte smileys in je verhaal wilde voegen.
Maar jij gebruikt ook haakjes! Jahaaa, maar ik gebruik ze meestal om een hele zin erin te stoppen, die ik heel grappig vind maar verder totaal irrelevant is voor het verhaal. Ik vind dat leuk om te doen op het blog, maar ik doe het nooit als ik een verhaal schrijf.
Dat was het
Ik moet toegeven dat het lastig blijft. Zeker als je gewoon een mail typt, of met iemand chat, of in ieder geval niet met een serieus verhaal bezig bent, zie je dit soort dingen vaak over het hoofd. En dat is niet erg. Uiteindelijk moet je gewoon doen wat lekker leest en wat de tekst zo duidelijk mogelijk overbrengt. Als je een verhaal schrijft raad ik ook aan om in eerste instantie niet hierop te letten, maar gewoon te schrijven wat in je opkomt; je kunt altijd later nog dingen verbeteren.